Prawo kandydowania do urzędu prezydenta posiadają obywatele amerykańscy, którzy skończyli 35 lat, zamieszkują na terenie USA co najmniej 14 lat, nie są obywatelami naturalizowanymi i dysponują pełnią praw publicznych. Zgłoszeń kandydatów mogą dokonywać grupy wyborców, partie polityczne (co jest najczęstszą praktyką) bądź sam zainteresowany kandydowaniem (jak np. Perot w kampanii wyborczej w 1992 r.). Ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta nie dłużej niż dwie, czteroletnie kadencje. Prezydencka kampania wyborcza składa się z trzech etapów:

1) nominacji kandydatów przez partie polityczne;

2) wyborów powszechnych;

3) wyboru prezydenta przez kolegium elektorów

Ad 1. Obecnie, w większości przypadków, wstępna fazą uzyskania partyjnej nominacji są prawybory, służące sondażowi opinii publicznej co do szans prezydenckich kandydatów. Ostateczna decyzja o nominacji kandydatów zapada na konwencjach krajowych obu głównych partii. Delegaci na konwencję ze stanów, w których przeprowadzono prawybory, związani są ich wynikami i dopiero w sytuacji, gdy kandydat nie został wybrany w pierwszym głosowaniu, mogą wysuwać inne kandydatury w dalszych głosowaniach. Wybrany kandydat danej partii ma przywilej dobrania sobie kandydatów na wiceprezydenta. Brak szerokiej kampanii dotyczącej stanowiska wiceprezydenta wiąże się z jego konstytucyjnie niewielkim zakresem uprawnień: pełni on tytularną funkcję przewodniczącego Senatu, zastępuje prezydenta w wypadku jego niezdolności do wykonywania obowiązków oraz w przypadku opróżnienia urzędu prezydenta (śmierć, ustąpienie lub usunięcie prze Kongres zgodnie z procedurą impeachment) obejmuje go i sprawuje do końca kadencji. Efektem krajowych konwencji partyjnych jest oprócz wyboru kandydata danej partii przyjęcie prezydenckiego programu wyborczego- narzędzia głównie propagandowego służącego agitacji wyborczej, rzadko stanowiącej program realizowany przez kandydata po objęciu przezeń urzędu prezydenta.

Ad 2. Decydujące znaczenie dla wyboru prezydenta ma głosowanie powszechne, w którym wprawdzie nie wybiera się bezpośrednio prezydenta tylko elektorów (z każdego stanu tylu, ile dany stan ma miejsc w Kongresie), ale mają oni obowiązek respektować preferencje wyborców. Oznacza to, że kandydat danej partii, który uzyskał w danym stanie większość, otrzymuje wszystkie mandaty elektorskie tego stanu.

Ad 3. W tej sytuacji wyniki wyborów znane są już po obliczeniu wyników głosowania powszechnego (w listopadzie) i głosowanie kolegium elektorskiego ( w grudniu) stanowi jedynie zadośćuczynienie formalnemu wymogowi konstytucyjnemu.

Charakterystyka pozycji ustrojowej prezydenta. Amerykański system rządów określany jest jako prezydencki, gdyż pozycja piastuna władzy wykonawczej zapewnia mu w życiu publicznym szczególna rolę w porównaniu z dominującą na kontynencie europejskim formą rządów parlamentarnych twórcom Konstytucji USA obca była zasada podporządkowania egzekutywy ciału przedstawicielskiemu; prezydent wybierany w zasadzie w wyborach powszechnych na okres 4 lat jest na równi z Kongresem traktowany jako przedstawiciel narodu, nie odpowiada politycznie przed Kongresem, w związku z czym nie może być przezeń odwołany. W ramach szeroko interpretowanych swych konstytucyjnych uprawnień działa on samodzielnie i na własną odpowiedzialność. W czasie uchwalania konstytucji dwie kwestie dotyczące prezydenta zdominowały debatę nad tym urzędem: potrzeba utworzenia prężnej władzy wykonawczej, zapewniającej realizację prawa i stabilność rządów , oraz obawa, że społeczeństwo może zaprotestować przeciwko kreowaniu zbyt silnego prezydenta. W efekcie normowanie konstytucji zapewnia niezbędną dozę zrównoważenia pozycji prezydenta w systemie aparatu państwowego, a jednocześnie stwarza podstawę pełnej samodzielności władzy wykonawczej. W przeciwieństwie do szczegółowego uregulowania uprawnień Kongresu konstytucyjne unormowanie pozycji prezydenta jest ogólne, żeby nie powiedzieć-ogólnikowe. Artykuł II Konstytucji stanowi, iż władzę wykonawczą powierza się prezydentowi, prezydent jest głównodowodzącym armii i floty Stanów Zjednoczonych, jak również milicji poszczególnych stanów. Poza stwierdzeniem, że prezydent zapewnia ścisłe wykonanie ustaw i ?może żądać od każdego kierownika resortu pisemnej opinii w jakiejkolwiek sprawie związanej z zadaniami tego urzędu, konstytucja nie precyzuje, na czym władza wykonawcza polega. Nieliczne są postanowienia wymieniające dalsze uprawnienia prezydenta; dotyczą one ograniczonego- radą i zgodą Senatu- prawa do zawierania traktatów międzynarodowych, mianowania ambasadorów i innych pełnomocnych przedstawicieli USA, sędziów Sądu Najwyższego oraz wszystkich innych funkcjonariuszy Stanów Zjednoczonych, których powoływanie nie jest inaczej przewidziane przez konstytucję. Końcowe postanowienia art. II zawierają uprawnienia prezydenta do kierowania do Kongresu (od czasu do czasu) orędzia o stanie państwa oraz przedstawianie do rozważenia środków, które uważa za potrzebne i właściwe. Nawet najbardziej uważny czytelnik tych postanowień w r. 1787 nie był w stanie przewidzieć, do jakich rozmiarów rozszerzy się władza prezydenta. Przyczyniło się do tego wiele czynników i biorąc z grubsza historia rozwoju prezydentury to historia ciągłego poszerzania jej uprawnień. Do wzrostu roli prezydenta przyczyniło się przede wszystkim powierzenie całej władzy wykonawczej jednemu podmiotowi. W przeciwieństwie do bardzo licznego i rozwarstwionego Kongresu prezydent może działać szybko i efektywnie. Do zwiększenia się pozycji prezydenta przyczyniła się również demokratyzacja procesu wyborczego. Kandydaci na urząd prezydenta są obecnie wybierani w drodze powszechnych prawyborów, a elektorzy formalnie wybierający prezydenta są zobligowani do dokonania nominacji kandydata, który uzyskał poparcie większości obywateli. jest on więc rzeczywistym reprezentantem całego narodu. Ogólnikowość postanowień konstytucji pozwala prezydentom na ich w praktyce często dowolne interpretowanie, najczęściej zmierzające do stałego wzrostu kompetencji. Na pierwszoplanową pozycję prezydenta w amerykańskim systemie rządów rzutują sytuacje kryzysowe- trudności ekonomiczne i stany zagrożenia bezpieczeństwa narodowego oraz wojny. Wówczas naród zwraca się do prezydenta jako jedynego organu, który jest zdolny do podjęcia natychmiastowej decyzji.

(more…)

Zasada ta ma kluczowe znaczenie dla ustroju państwowego Stanów Zjednoczonych. Jej podstawy doktrynalne stworzył J. Locke w pracy Dwa traktaty o rządzie oraz Ch. De Montesquieu- O duchu praw, a udanego jej rozwinięcia dokonali twórcy konstytucji i praktyka polityczna, pozwalająca w dużym stopniu zrealizować cel koncepcji podziału władz-uniknięcie tyranii któregokolwiek z organów państwowych, a tym samym zachowanie wolności osobistej i politycznej obywateli. Zasada podziału władz zakłada, iż:

1) aparat państwowy realizuje trzy odrębne funkcje: ustawodawczą, wykonawczą i sądową;

2) każdej z nich powinna odpowiadać aktywność odrębnego organu państwowego-winna istnieć zasada niepołączalności funkcji i stanowisk;

3) powinien istnieć system hamulców i równoważenie się poszczególnych organów państwa (checks and balances), uniemożliwiający dominację któregoś z nich nad pozostałymi.

Aby uruchomić system równoważenia się władz, twórcy konstytucji poddali je różnym wpływom, tak żeby prezydent, członkowie Kongresu i sędziowie nie byli zawiśli ani jedni od drugich, ani od tego samego elektoratu. Prezydent miał być wybierany przez zgromadzenie elektorów, senatorowie przez legislatury stanowe, członkowie Izby Reprezentantów w głosowaniu powszechnym, sędziowie powoływani za zgodą Senatu przez prezydenta. Ponadto różne są okresy kadencji członków Senatu, Izby Reprezentantów, prezydenta; sędziowie powoływani są dożywotnio. Każda władza rządu centralnego posiada określone uprawnienia w wykonywaniu funkcji przez inną władzę. To co jest bowiem konieczne do sprawnego działania państwa, to nie całkowita niezależność i zupełna wyłączność funkcji, ale współzależność; stąd wybitny badacz R. Neustad trafnie określa amerykański system rządów jako system oddzielonych instytucji współuczestniczących w wykonywaniu funkcji państwowych czy też inaczej-wpływających na realizację funkcji państwowych (separated institutions sharing powers).

(more…)

Wśród wielu wymienianych kompetencji Kongresu, tj. ustrojodawcza (uprawnienia w procesie zmiany konstytucji), ustawodawcza, kreacyjna (w pewnych sytuacjach, np. wybór prezydenta i wiceprezydenta), sądownicza i śledcza (np. pociąganie wyższych funkcjonariuszy federalnych do odpowiedzialności konstytucyjnej i ferowanie werdyktu- tzw. impeachment) oraz kontrolna3 na szczególną uwagę zasługują uprawnienia legislacyjne i związane z kontrola szeroko pojętego aparatu administracji (ale nie bezpośrednio prezydenta).

Co roku do Kongresu trafia kilka tysięcy projektów ustaw i rezolucji. Tylko znikoma ich część (kilka procent) jest referowana przez komisje na forum plenarnym izb. Los znaczniejszych projektów zależy głównie od tego, kto je popiera- największe szanse mają preferowane przez prezydencką administrację w sytuacji posiadania przez prezydenta większości w Kongresie. Droga ustawodawcza z reguły z pięciu stadiów:

a) wykonania prawa inicjatywy ustawodawczej,

b) prac w komisjach,

c) przyjęcia projektu w głosowaniu na posiedzeniu plenarnym w obu izbach,

d) uzgodnienia projektu przez izby,

e) podpisania przez prezydenta.

Projekt ustawy może wnieść pod obrady tylko członek Kongresu bądź jego komisja, choć powszechnie wiadomo, iż około 80% projektów wpływających do Kongresu jest wynikiem faktycznej inicjatywy administracji prezydenckiej. Projekty kontrowersyjne wnoszone są najpierw do izby, w której mają większą szansę przegłosowania, zaś pozostałe referowane są często w obu izbach jednocześnie. Następnie projekt wpływa do właściwej komisji, która najczęściej za pomocą podkomisji rozpatruje projekt i może przy tym prowadzić postępowanie wyjaśniające, angażując ekspertów, a w przypadku ważniejszych ustaw przeprowadzać publiczne przesłuchania z udziałem nie tylko przedstawicieli administracji, niezależnych ekspertów, przedstawicieli grup nacisku, ale i osób prywatnych (np. przedstawicieli mniejszości narodowych). Ostateczną decyzję o skierowaniu projektu do dalszych prac podejmuje cała komisja na posiedzeniu niejawnym. Izba Reprezentantów i Senat różnią się w procedurze dopuszczania projektu do obrad plenarnych, jednakże wspólna cechą jest tu istotny wpływ liderów partyjnych na kolejność przedstawiania projektów. Po pomyślnym przegłosowaniu projektu w obu izbach (w jednobrzmiącej wersji, co zapewnia działanie komisji uzgadniających) przewodniczący obu izb przesyłają projekt do rozpatrzenia przez prezydenta. Może on projekt podpisać, co jest jednoznaczne z nadaniem mu charakteru gotowej do wykonania ustawy, może odmówić podpisu, wówczas projekt może stać się ustawą po ponownym przegłosowaniu większością 2/3 głosów obu izb Kongresu, co udaje się zaledwie w kilku procentach przypadków; wreszcie prezydent może dopuścić do wejścia w życie ustawy bez jego podpisu, co stanowi formę politycznej dezaprobaty jej treści.

Funkcja, która obecnie pozwala Kongresowi skutecznie hamować i równoważyć działalność aparatu wykonawczego prezydenta i bardzo licznych agend rządowych-nie wyłączając tzw. niezależnych agencji, często łączących w swej aktywności uprawnienia prawodawcze, wykonawcze i orzekające- jest kontrola zmierzająca do stwierdzenia, czy administracja wykonuje prawo zgodnie z intencją wyrażoną przez Kongres. Pierwszym aktem, w którym zostały sformalizowane kontrolne uprawnienia władzy ustawodawczej, był Legislative Reorganzation Act z 1946 r. Stworzył on generalny obowiązek stałych komisji Kongresu prowadzenia permanentnego badania realizacji ustawodawstwa. Do tego czasu bowiem kontrola przeprowadzana była sporadycznie, ad hoc i głównie za pośrednictwem specjalnych komisji. Wynikiem wprowadzenia w życie wskazanej ustawy były zmiany regulaminowe obligujące komisje do powoływania podkomisji kontrolnych, przygotowania planów kontroli i umieszczania przy projektach ustaw raportów o przewidywanym wpływie rozwiązań ustawowych na wykonanie dotychczasowych regulacji prawnych. W 1974 roku powołano Generalne Biuro Rachunkowe (GAO), które stało się organem pomagającym Kongresowi oceniać realizację przyjętych w ustawach programów zleconych administracji. Aby utrzymać kontrolę nad stale rozrastającą się biurokracją, Kongres musi dysponować różnymi technikami. Gdy jedna z nich zawiedzie, musi stosować inne, w przeciwnym bowiem razie może dojść do zdominowania w systemie rządów elementu przedstawicielskiego przez technokratyczny. Wśród wielu znanych technik kontroli wymienić należy:

(more…)

W normowaniu organizacji sądownictwa federalnego konstytucja jest nader lakoniczna. Jedynie federalny Sąd Najwyższy powołany został bezpośrednio na mocy jej postanowień; do tworzenia niższych sądów upoważniony został Kongres, który czyni to drogą ustawodawstwa. Jurysdykcja sądów federalnych określona jest przede wszystkim konstytucyjnie i ustawowo. Podlegają jej wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych i traktatów, spory, których stroną są Stany Zjednoczone, spory między stanami, spory między mieszkańcami różnych stanów, między stanami a obywatelami innego stanu itp. Sędziowie są niezawiśli. Gwarancją tego jest bezterminowy okres pełnienia funkcji sędziowskiej (nawet dożywotnio), a możliwość usunięcia sędziego za istotne przewinienia może nastąpić tylko w drodze osądzenia o skazania przez Kongres (impeachment). Niezawisłość sądów nie oznacza jednak ich całkowitej niezależności od pozostałych centralnych organów państwowych. Kongres dysponuje prawem tworzenia sądów, określania ich właściwości i organizacji (np. składu SN), wynagrodzenia sędziów. Ustawodawstwo może więc zawęzić zakres sądowej interpretacji, a przez zmianę konstytucji można nawet obalić dotychczasowe orzecznictwo SN. Prezydent zaś dysponuje, przy udziale Senatu, prawem mianowania sędziów federalnych w przypadku opróżnienia stanowiska przez śmierć lub rezygnację sędziego. Pozwala to prezydentowi na powoływanie sędziów generalnie podzielających jego poglądy polityczne, co oczywiście nie oznacza, by czuli się oni związani opiniami prezydenta w rozstrzyganiu konkretnych spraw. System sądów federalnych jest trójstopniowy. Składają się nań: *sądy dystryktowe (w liczbie 94), rozstrzygające jako sądy pierwszej instancji spory cywilne i karne przy udziale sędziego zawodowego i ławy przysięgłych; *sądy apelacyjne (jest ich 13), działające jako sądy odwoławcze od wyroków sądów dystryktowych, oraz *dziewięcioosobowy Sąd Najwyższy, który jest ostateczną instancją odwoławczą, posiadający w odniesieniu do niektórych spraw także uprawnienia pierwszej instancji i ferujący w tych kwestiach ostateczny wyrok, np. w sporach między federacją a stanem. Specyfiką drogi instancyjnej na szczeblu federalnym jest przede wszystkim to, iż Sąd Najwyższy ma dużą swobodę w doborze odwołań przyjętych do rozpoznania. Wybiera on, poza ściśle określonymi wyjątkami gdy nie może odmówić rozpatrzenia odwołania, tylko te sprawy, które jego zdaniem dotyczą ?istotnego problemu federalnego?, a więc odnoszą się do spraw ustrojowych. Jak słusznie twierdzi W. Szyszkowski, SN działa tu przede wszystkim jako organ polityczny- dokonujący wykładni konstytucji i związanych z nią ustaw, a nie tylko jako organ wymiaru sprawiedliwości. W amerykańskim systemie podziału władz i przy uwzględnieniu istotnej roli prawa precedensowego w systemie prawa rola sadów, w szczególności Sądu Najwyższego, dalece wykracza poza pozycję sądów znaną na gruncie kontynentu europejskiego, gdzie sądy powszechne, sprawując wymiar sprawiedliwości, rozpatrują i rozstrzygają spory cywilne i karne na podstawie obowiązujących aktów prawnych. O miejscu władzy sądowniczej w USA, plasującej się na równi z pozostałymi organami państwowymi, decydują jej funkcje. Jest ich trzy: *funkcja kreacyjna, *funkcja interpretacyjna, *funkcja ustrojodawcza; Dwie pierwsze są ściśle związane z ważnym miejscem prawa precedensowego w amerykańskim systemie źródeł prawa. Sądy, tworząc i posługując się precedensami, kreują obowiązujące normy prawne, które uzupełniają porządek ustawowy. Interpretując zaś akty Kongresu i władzy wykonawczej, sędziowie czynią to najczęściej przy uwzględnieniu reguł prawa precedensowego, w efekcie czego w znacznym stopniu określają treść stosowanych i podlegających wykładni ustaw. Funkcja ustrojodawcza wypływa z prawa wszystkich sądów powszechnych do badania konstytucji i legalności aktów prawnych.

(more…)

Władzę ustawodawczą w USA sprawuje dwuizbowy Kongres: Izba Reprezentantów i Senat. Bierne prawo wyborcze w wyborach do Kongresu jest zróżnicowane. W wyborach do Senatu, w którym każdy stan dysponuje dwoma miejscami, kandydować mogą osoby, które ukończyły 30 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 9 lat i zamieszkują w stanie, który mają zamiar reprezentować. W wyborach do Izby Reprezentantów bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 25 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 7 lat oraz zamieszkują w stanie, z którego kandydują. Wybory do obu izb Kongresu odbywają się co dwa lata, w tym samym czasie wybierany jest pełen skład Izby Reprezentantów i 1/3 składu Senatu. Różny skład elektoratu-wybory do Izby Reprezentantów dokonywane są w okręgach wyborczych, na które podzielony jest dany stan, do Senatu w ramach całego stanu-powoduje, że wybory do izb Kongresu obejmują dwie odrębne kampanie wyborcze. Kandydaci do fotela członka Senatu bądź Izby Reprezentantów uzyskują nominacje partyjne-prawie we wszystkich stanach (w 47 z 50)-w wyniku prawyborów, których rezultat w zdecydowanej większości przypadków potwierdza się w ostatecznym głosowaniu, odbywającym się tradycyjnie w latach parzystych na początku listopada. Podobnie jak w wyborach prezydenckich oraz wyborach członków władz stanowych do Kongresu wybrani zostają kandydaci, którzy uzyskają największą liczbę głosów (więcej niż pozostali kandydaci).

Obie izby Kongresu różnią się między sobą w zasadniczy sposób. Każda z nich ma własny regulamin, odrębne konwenanse konstytucyjne, na podstawie których działa, różny okres kadencji, częściowo odmienne uprawnienia konstytucyjne, różny elektorat. Izba Reprezentantów składa się z 435 członków. Senat ze 100; kadencja Izby wynosi 2 lata, senatorów 6 lat; członkowie Izby reprezentują naród- grupy wyborców, senatorowie-stany; w praktyce prestiż senatora jest znacznie większy niż członka Izby; w Izbie jej członkowie są znacznie bardziej ograniczeni proceduralnie w swoim działaniu; członkowie Izby są z reguły wyspecjalizowani w wąskich zagadnieniach; senatorowie- w bardziej generalnych. Oczywiście istnieje również szereg podobieństw. Obie izby są sobie właściwie równe- dzielą podobne uprawnienia w procesie ustawodawczym i kontroli administracji, maja taki sam zdecentralizowany system komisyjnej i i partyjnej struktury i często jurysdykcja komisji jest paralelna. Rola i uprawnienia Izby Reprezentantów i Senatu są od siebie uzależnione- przywódcy obu izb, w szczególności w zakresie legislacji, muszą ze sobą współpracować i koordynować swe działania. Jest to oczywiście łatwiejsze, gdy w obu izbach ta sama partia posiada większość. Mówiąc krótko, Izba Reprezentantów i Senat są odrębnymi ciałami, jednak ściśle od siebie współzależnymi.

(more…)